लोकतन्त्रमा धर्म तथा आस्थाको स्वतन्त्रता

मौलिक अधिकारमा व्यक्तिको धर्म तथा आस्थाको स्वतन्त्र अभ्यास हुन पाउनुपर्ने पक्ष ज्यादै आधारभूत छ।  यहाँ धार्मिक आस्था ग्रहण गर्नु, अवलम्बन गर्नु र त्यसको अभ्यास गर्नुका बारेमा पनि प्रष्ट बुझाइ हुनु उचित हुन्छ।  शब्दार्थका आधारमा कुनै पनि धार्मिक आस्था ग्रहण गर्नु भनेको सो आस्था वा धर्ममाथि विश्वास गर्नु, स्वीकार गर्नु, अपनाउनु, अंगीकार गर्नु, समर्पणता जनाउनु हो भनी बुझ्नुपर्छ।  अनि अवलम्बन गर्नुको अर्थ पनि ग्रहण गर्नुकै शिलशिलामा अलि बलियो गरी बुझ्नसकिन्छ, जस्तैः सिक्नु, मान्नु, पालन गर्नु वा सिकाइएको दर्शन वा नैतिक अनुशासनअनुसार जिउनु हो।  त्यसैगरी, अभ्यास गर्नु भन्नाले गरिएको विश्वास वा मानिलिएको शिक्षालाई जीवनबाट प्रदर्शन गर्नु हो।  कुनै धार्मिक आस्थाअनुसार अभ्यास गरेकै कारण कसले कुन धर्म मान्छ भनी बताउने गरिएको छ।  बेग्लाबेग्लै धार्मिक आस्थाका बेग्लाबेग्लै प्रचलन वा रीतिस्थिति वा परम्परा वा अनुष्ठानहरू हुन्छन्।  अभ्यासकै आधारमा मानिसहरू कोही हिन्दू, कोही बौद्ध, कोही ख्रीष्टियन, कोही मुसलमान वा अन्य कुनै धर्मका अनुयायी भनेर आफूलाई चिनाउँछन्, चिनिइन्छन्।

कुनै व्यक्तिले अवलम्बन गरेको धर्म वा सम्बन्धित धर्मशास्त्रको शिक्षालाई निजी, पारिवारिक र सार्वजनिकरूपमा कसरी अभिव्यक्त वा प्रदर्शन गरिएको छ भन्ने हेरेर धार्मिक आस्थाको अभ्यासबारे बुझ्न सकिन्छ।  सामान्यतया धर्मको अभ्यास गर्दा व्यक्तिले सो धर्मका बारेमा सुन्ने–बताउने, तोकिएको विधि पूरा गर्न धार्मिक आस्था ग्रहण गर्ने–गराउने, धर्मशास्त्रबाट सिक्ने–सिकाउने, भजन–कीर्तन सुन्ने–गाउने, आराधना वा पूजाअर्चना वा प्रार्थना वा उपासना गर्ने–गराउने, सार्वजनिक धार्मिक समारोह गर्ने–गराउने, तोकिएको स्थानमा सामुहिक भेलामा जुट्ने–जुटाउने, आफ्नो धर्मको प्रचारप्रसार गर्ने–गराउने र धर्मको अंगीकारविधि, जस्तैः उपनयन, ब्रतबन्ध, बप्तिश्मा वा शपथ लिने वा कर्मचलाउनेजस्ता विभिन्न कार्यहरू गर्ने गरिन्छ।  यी क्रियाकलापहरू व्यक्ति एकलैले गर्न सक्ने क्षमता राख्दैन, बरू उसका लागि आफूले कुन धार्मिक आस्था ग्रहण गरेको हो सोही धर्मका धर्मगुरू, पूरोहित, पाष्टर, लामा वा इमामहरूको सहायता चाहिन्छ।

कुनै पनि व्यक्तिका लागि धर्म तथा आस्थाको स्वतन्तत्रता अत्यन्तै महत्वपूर्ण अधिकार बन्छ, किनभने विश्वास वा धर्मले उसलाई मान्छे हुनुको अस्तित्वबोध गराउँछ, किनभने व्यक्तिले आफू खुशी आस्थाको अवलम्बन र अभ्यास गर्न पाउनु उसको सबैभन्दा प्राथमिक मानव अधिकार हो, किनभने आस्था मान्न पाउँदामात्रै मानिसको स्वतन्त्र अस्तित्व पुष्टि हुन्छ, किनभने आस्था मान्न पाउने स्वतन्त्रतासित मानिसका अन्य मौलिक हकहरू पनि जोडिएका हुन्छन्।

धर्म तथा आस्थाको स्वतन्त्रताको कुरा गर्दा मौलिक हक–अधिकारहरूको प्रसड्ड नजोडी हुन्न।  अर्थात्, धर्म तथा आस्थाको अवलम्बन र अभ्यास गर्न पाउने अधिकारको उपभोग गर्नका लागि उसले अन्य मौलिक हकहरूको पनि उपभोग गर्न पाउनुपर्छ।  अर्को शब्दमा, अन्य धेरै मौलिक हकहरूको व्यवस्था संविधान र कानूनमै गरिएको होला, तर कसैलाई कुनै बाहानाले उसको धार्मिक आस्था मान्न र सोअनुसार धर्मको अभ्यास गर्नबाट उसलाई बिमुख गराउने हो भनी उसका सबै हक–अधिकारहरू खोसेको सरह हुन्छ।  यो तथ्य बुझ्नका लागि तल दिइएका मौलिक हकहरूसँग धर्म तथा आस्थाको स्वतन्त्र उपभोग गर्न पाएको वा नपाएको अवस्थाको तुलना गरेर हेर्नु श्रेयस्कर हुन्छ।  संक्षिप्तमा, कुनै पनि मौलिक अधिकारहरूको केही अर्थ रहन्न, जबसम्म धार्मिक आस्थाको अभ्यास गर्न चाहने व्यक्तिले आफ्नो धर्मको अभ्यास स्वतन्त्ररूपमा गर्न पाउने अधिकार प्राप्त गर्दैन।

मौलिक हक–अधिकारको जति लामो सूची बनाए पनि ती सबै धर्म तथा आस्थाको स्वतन्त्रतासित जोडिएका हुन्छन्।  त्यसकारण स्वतन्त्ररूपमा धर्मको अभ्यास गर्न पाउनुपर्ने व्यक्तिको अधिकारका बारेमा विचार गर्दै अत्यन्तै महत्वपूर्ण मानिएको यी मौलिक हकहरूबारे विचार गरौंः

१) सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने हक

बाँच्न पाउनु र सम्मानजनक जीवन बाँच्न पाउनु मानिसको पहिलो हक हो।  मानिसले मानिसकै रूपमा सम्मान पाउनुपर्दछ।  मानिसको आत्मसम्मान कुनै पनि कारण वा पृष्ठभूमिका आधारमा तूच्छ ठहर्‍याइनु हुँदैन।  व्यक्तिले कुनै धर्म वा आस्था ग्रहण गरेकै कारण उसले अन्य मानिसहरूमाझ अपमानित हुनुहुँदैन।  फरक आस्थाकै कारण कसैबाट अपहेलित हुनुनहुने, बहिस्कृत, प्रताडित वा दण्डित हुनुनहुने अवस्था समाजमा सुनिश्चित गरिएको हुनुपर्छ।

२) विचार अभिव्यक्तिको हक

बोल्ने, लेख्ने, प्रकाशन तथा प्रसारण गर्ने, प्रवचन दिने, शिक्षा दिने, जीवन दर्शन सिकाउने वा तालीम दिने, सुसूचित गर्ने, प्रचार–प्रसार गर्ने, लिखित वा मौखिकरूपमा पत्राचार गर्ने, आदि हकहरूलाई विचार अभिव्यक्तिको हक भनिन्छ।  धर्मको अभ्यासमा पनि यी कार्यहरू स्वाभाविकरूपमा गरिन्छन्।  धर्म वा धार्मिक आस्था मान्ने व्यक्तिले आफूले सिकेको वा उचित लागेको कुरो अभिव्यक्त गर्न पाउनुपर्छ।  धर्मको प्रचारप्रसार गर्ने, धार्मिक शिक्षा र गतिविधिहरूको विषयमा सिकाउने कार्यहरू सामान्यतः जुनसुकै धर्मका नियमित कार्यहरू हुन्।

३) आवत–जावत गर्ने हक

देशको सीमाभित्र वा बाहिरसमेत हिँडडुल गर्ने, यात्रा गर्ने वा मानिसहरूसँगको सम्पर्कमा पुग्नेजस्ता गतिविधिहरू आवत–जावत् गर्ने हकअन्तरगत पर्दछन्।  धर्मको अभ्यास गर्दा कुनै पनि व्यक्तिले एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा पुग्नु नै पर्दछ।  विभिन्न आस्थाका केन्द्रहरू, धार्मिक स्थलहरू, मन्दिर, मस्जिद, गुम्बा, चर्चसम्म जानेआउने तथा टाढानजिक रहेका धार्मिक महत्वका ठाउँहरूसम्म तीर्थाटन गर्ने क्रियाकलापहरू यस हकमा पर्दछन्।

४) भेला वा संगठित हुने हक

दुई वा सोभन्दा बढीको संख्यामा मानिसहरू भेला हुने वा कुनै उद्देश्यका लागि संगठित भएर सामुहिक प्रयास गर्ने कुरा यसका क्षेत्र हुन्।  आस्था वा विचार मिल्ने अन्य मानिसहरूसित भेला हुन, विचारबिमर्स गर्न, सभासम्मेलन गर्न, भजन–किर्तन, संगति वा आराधना गर्न तथा समान आस्थाका मानिसहरू मिलेर एकापसमा उपदेश–प्रवचन दिने–सुन्ने वा शिक्षा दिने, दीक्षा ग्रहण गर्ने हकहरूसमेत यसमा पर्दछन्।

५) सुसूचित (दीक्षित) हुन पाउने हक

आवश्यक ठानिएको कुनै पनि विषयमा जानकारी प्राप्त गर्न पाउनु सूचनाको हक हो।  कुनै धर्म वा आस्थाबारे सोध–खोज वा अनुसन्धान गर्ने, निश्चित विधिहरू पालन गरी सिक्ने वा तालीम लिने, अध्ययन गर्ने, मौखिक वा लिखितरूपमा जिज्ञासा राख्ने, प्रश्न सोध्ने वा छलफल चलाउने, आदि हकहरूसमेत यसमा पर्दछन्।

६) छुवाछूत वा भेदभावविरूद्धको हक

कुनै पनि व्यक्तिलाई उसको धर्म, आस्था वा फरक पृष्ठभूमिका आधारमा समाज, राज्य वा अन्य कुनै सेवाका क्षेत्रहरूबाट कुनै प्रकारको भेदभाव हुनुनहुने अवस्थाको ग्यारेण्टी हुनुपर्छ।  विभेद र छुवाछूत सामाजिक कलड्ढ हुन्।  यो विभेद कायम रहेको समाजमा कहिल्यै शान्ति, न्याय र समानता हुँदैन।  कुनै पनि जाति, आस्था वा क्षेत्रको पृष्ठभूमिका आधारमा भेदभाव कायम भएका देशहरू अझै पनि अज्ञानता, विपन्नता र संकीर्ण मानसिकतामा बाँचिरहेका छन्। त्यसकारण भेदभावरहित समाज निर्माण गर्नुपर्ने जिम्मेवारी आजको मानिसका काँधमा आएको छ।  धर्म आफैंमा शान्ति, समानता र न्यायको विधि भएको हुँदा धार्मिक रीति वा परम्पराको नाममा हुने सबै किसिमका छुवाछूत र विभेदहरू अन्त्य हुनुपर्छ।

७) भाषा तथा संस्कृतिको हक

धेरै मुलुकहरूमा भिन्न धार्मिक आस्थाका मानिसहरूले छुट्टै भाषाको प्रयोगसमेत गर्ने गरेको उदाहरण पाइन्छ।  सम्बन्धित धर्ममतको उत्पत्तिको भाषाबारे अध्ययन गर्न पाउनु सोही धर्मावलम्बीहरूको हक हो।  त्यस्तै खास धर्ममत वा आस्थाले छुट्टै सँस्कृति निर्माण गर्दछ।  यसअर्थमा धर्म र सँस्कृतिबीच निकै गहिरो सम्बन्ध हुन्छ।  शब्दार्थ पहिल्याउने हो भने, सँस्कृति भनेको तत्काल स्वीकार गरिएको जीवनपद्दति वा जीवनशैली हो।  त्यसर्थ भिन्न धर्ममतले फरक शिक्षा, जीवन सिद्धान्त र अनुशासन सिकाउँछन्।

८) आवासको हक

आवासको हक मानिसको जीवनको अपरिहार्य कह हो।  व्यक्तिले भोगचलन गर्दै आएको उसको पुरानो घर वा नयाँ ठाउँमा बसाइँ सरी बसोवास गर्न चाहेको स्थानमा आवास गर्न पाउनु उसको मौलिक अधिकार मानिन्छ।  व्यक्तिको फरक धर्म वा आस्थाको कारण कुनै ठाउँमा उसले आफ्नो स्वामित्वमा भोगचलन गर्दै आएको आवासबाट लखेटिइनुपर्ने बाध्यता आउनुहुँदैन।  अर्थात्, कुनै व्यक्तिले भिन्न नयाँ आस्था ग्रहण गरेको कारण उसलाई गाउँ निकाला वा देशनिकाला गर्न पाइँदैन। कति ठाउँमा ‘धर्मपरिवर्तन’ गरेको कारण मानिसहरूलाई उनीहरू बसोवास गर्दै आएका ठाउँबाट हटाउने वा बिस्थापित गर्ने दुस्कार्य भएका घटनाहरू छन्।  त्यस्तो अवस्थामा व्यक्तिको धर्म तथा आस्थाको स्वतन्त्रता मौजुद रहेको मान्न सकिन्न।

९) समानताको हक

समानताको हक जीवनको हकसितै जोडिएको कुरो हो।  मानिस कुनै पनि कारणले एउटा अर्कोभन्दा उच्च कि निच्च हुँदैन, जीवनको औचित्य, गरीमा र महत्व सबैको उस्तै हुन्छ।  समानताको हकले न्याय स्थापना गर्छ।  कानूनको अगाडि कोही पनि ठूलो कि सानो हुँदैन।  त्यसकारण, विशेषगरी अल्पसंख्यक धार्मिक समुदाय वा भिन्न आस्था राख्ने अल्पसंख्यक मानिसहरूले समाज तथा राज्यका सबैखाले सुबिधाहरूमा समावेशी सिद्धान्तका आधारमा समान अवसर पाउनुपर्दछ।  यही कुरा धर्म तथा आस्थाको हक उपभोग गर्ने स्वतन्त्रतामा पनि लागू हुन्छ।

१०) कानूनी उपचार प्राप्त गर्ने तथा न्यायसम्बन्धी हक

फरक आस्थाको कारण व्यक्तिले अन्य मानिसहरू वा राज्यको तर्फबाट पक्षतपात, बहिस्करण, अन्याय भोग्नु हुँदैन।  भिन्न आस्था ग्रहण र अभ्यास गरेको आधारमा कसैलाई शारीरिक वा मानसिकरूपमा यातना दिनु हुँदैन।  राष्ट्रसेवकहरूले सेवा प्रदान गर्दा सबैलाई समानताको आधारमा व्यवहार गर्नुपर्दछ।  भिन्न धार्मिक आस्था वा धार्मिक अल्पसंख्यक भएको आधारमा गरिएको कुनै पनि विभेदजन्य व्यवहारको विरुद्धमा कानूनी उपचार खोजी गर्ने अधिकार व्यक्तिलाई प्रदान गरिएको छ। यसरी धर्म वा आस्थाको कारण गरिइने विभेदबाट कुनै पनि अवसरबाट बञ्चित गरिएमा वा पक्षपात, दूव्र्यवहार वा बहिस्करण गरिएमा त्यसको न्यायिक उपचार पाउने हकसमेत धर्म तथा आस्थाको स्वतन्त्रतामा समावेश रहन्छ।