मोक्ष र मुक्ति: हिन्दु र ख्रीष्टियन अवधारणाको तुलनात्मक विश्लेषण

दुई विशाल परम्परा—हिन्दू धर्म र ख्रीष्टियन विश्वासले मानव जीवनको अन्तिम गन्तव्य र दुःखबाट मुक्तिको मार्गलाई दुई विपरीत ध्रुवबाट व्याख्या गरेका छन्। यी दुई अवधारणालाई बुझ्न, उनीहरूको मूल परिभाषा, प्राप्तिको तरिका र निश्चितता (Certainty) मा केन्द्रित हुनुपर्छ।

१. हिन्दू अवधारणा: मोक्ष (Moksha)

हिन्दू धर्ममा, मुक्तिलाई मोक्ष भनिन्छ। यो जीवनको अन्तिम लक्ष्य (पुरुषार्थ) हो।

मोक्षको स्वरूप (कस्तो खालको मुक्ति?)

पुनर्जन्मको अन्त्य: मोक्ष भनेको जन्म र मृत्युको निरन्तर चक्र (संसार) बाट स्थायी रूपमा निस्किनु हो।

अज्ञानबाट मुक्ति: मोक्षको मूल स्वरूप भनेको आत्मा (Atman) र ब्रह्म (परमात्मा) बीचको वास्तविक एकत्वलाई अनुभव गर्नु हो। यसलाई अज्ञान (Avidya) बाट मुक्ति मानिन्छ, न कि पापको दण्डबाट।

परिणाम: मोक्ष प्राप्त गर्दा आत्मा ब्रह्माण्डको निरपेक्ष सत्य (ब्रह्म) मा विलय हुन्छ वा त्यससँग एकाकार हुन्छ।

मोक्ष प्राप्तिको तरिका

मोक्ष प्राप्तिका लागि मुख्यतया तीन मार्गहरू (योग) छन्, जसलाई व्यक्तिगत प्रयास माथि जोड दिइएको छ:

ज्ञान योग (Path of Knowledge): उपनिषद्को शिक्षाअनुसार आत्मज्ञान मार्फत अज्ञानको पर्दा हटाएर मोक्ष प्राप्त हुन्छ।

कर्म योग (Path of Action): श्रीमद्भगवद्गीतामा बताइएअनुसार फलको आशा नगरी निष्काम कर्म गरेर कर्मको बन्धन काट्नु।

भक्ति योग (Path of Devotion): कुनै विशिष्ट ईश्वर (विष्णु, शिव, आदि) प्रति पूर्ण प्रेम र समर्पण मार्फत मोक्ष प्राप्त गर्नु।

मोक्षको निश्चिततामा प्रश्न

हिन्दू दर्शनमा मोक्ष प्राप्तिको निश्चितता (Certainty) छैन।

कर्मको निरन्तरता: मोक्ष प्राप्तिका लागि व्यक्तिले आफ्नै कर्मको हिसाब (Karma) चुक्ता गर्नुपर्छ। कर्मको फल कस्तो हुन्छ भन्ने कुरा अनिश्चित हुन्छ।

पुनरावृत्तिको सम्भावना: मोक्ष प्राप्त गर्न असफल भएमा वा ज्ञान अपूर्ण रहेमा आत्मा फेरि पुनर्जन्मको चक्रमा फर्किन सक्छ। मोक्ष प्राप्ति पूर्णतया व्यक्तिगत प्रयास, समर्पण र ज्ञानको गुणस्तर मा निर्भर रहन्छ।

२. ख्रीष्टियन अवधारणा: मुक्ति (Salvation)

ख्रीष्टियन विश्वासमा, मुक्तिलाई पापको क्षमा र अनन्त जीवन प्राप्त गर्नु भनिन्छ।

मुक्तिको स्वरूप (कस्तो खालको मुक्ति?)

पापको क्षमा: मुक्तिको केन्द्रीय समस्या पाप (Sin) हो, जसले मानिस र सृष्टिकर्ता परमेश्वर बीचको सम्बन्धलाई तोडेको छ। मुक्ति भनेको यही पापको दण्ड (अनन्त मृत्यु) बाट क्षमा पाउनु हो।

पुनर्स्थापित सम्बन्ध: मुक्तिले मानिसलाई परमेश्वरको राज्य (Kingdom of God) मा अनन्त जीवनको प्रतिज्ञा गर्छ र परमेश्वरसँगको सम्बन्धलाई पुनर्स्थापित गर्छ।

मुक्ति प्राप्तिको तरिका

ख्रीष्टियन विश्वासमा मुक्ति प्राप्तिको मार्ग व्यक्तिगत प्रयासभन्दा बढी ईश्वरीय अनुग्रह (Divine Grace) मा निर्भर हुन्छ।

येशूको बलिदान: बाइबलको शिक्षाअनुसार, सम्पूर्ण मानवजातिको पापको मूल्य चुकाउनका लागि येशू ख्रीष्ट (परमेश्वरका पुत्र) ले क्रूसमा आफ्नो जीवन बलिदान दिनुभयो।

विश्वास: मुक्ति पाउनका लागि मानिसले येशू ख्रीष्टलाई आफ्नो मुक्तिदाताको रूपमा स्वीकार गर्नु र उहाँको बलिदानमाथि विश्वास गर्नु आवश्यक छ।

अनुग्रह (Grace): यो मुक्ति पात्रता (Merit) वा कर्मले होइन, तर परमेश्वरको सिँतैको वरदान (अनुग्रह) द्वारा प्राप्त हुन्छ।

केवल येशूमा मात्र पाप क्षमा, मुक्ति र अनन्त जीवनको निश्चितता

ख्रीष्टियन विश्वासले मुक्तिको निश्चितता (Assurance) मा जोड दिन्छ।

पापको पूर्ण क्षमा: ख्रीष्टियन विश्वासमा, येशू ख्रीष्टको बलिदान एकपटक र सधैँका लागि (Once for All) पर्याप्त छ। उहाँमा विश्वास गर्ने व्यक्तिको पाप पूर्ण रूपमा क्षमा हुन्छ।

मुक्तिदाताको निश्चितता: येशू ख्रीष्टलाई स्वीकार गर्ने व्यक्तिलाई बाइबलले नै अनन्त जीवनको निश्चयता दिन्छ। यो व्यक्तिले गरेको अपूर्ण कर्म वा प्रयासमा निर्भर हुँदैन।

बाइबलीय सन्दर्भ:

* प्रेरितका काम ४:१२: “अरू कसैद्वारा मुक्ति छैन, किनकि स्वर्गमुनि मानिसहरूलाई दिइएका नामहरूमध्ये अरू कुनै नाम छैन, जसद्वारा हामीले मुक्ति पाउन सकौँ।”

* यूहन्ना १४:६: “येशूले भन्नुभयो, ‘बाटो, सत्य र जीवन म नै हुँ। मद्वारा नभई कोही पनि पिताकहाँ आउन सक्दैन’।”

३. प्रमुख भिन्नताहरूको सार

हिन्दू मोक्ष

मुक्तिदाता:- व्यक्ति आफैँ (आफ्नो ज्ञान, कर्म वा भक्ति)।
समस्याको स्वरूप:- अज्ञान (Ignorance) र कर्म (Action) को बन्धन।
प्राप्तिको आधार:- व्यक्तिगत प्रयास र आध्यात्मिक विकास।
निश्चितता:- अस्थिर (पुनरावृत्ति र कर्ममा निर्भर)।

ख्रीष्टियन मुक्ति (Salvation)

मुक्तिदाता:- येशू ख्रीष्ट (ईश्वरीय मध्यस्थकर्ता)।
समस्याको स्वरुप:- पाप (Sin) र ईश्वरबाट अलगाव।
प्राप्तिको आधार:- येशूमाथि राखिएको विश्वास र ईश्वरीय अनुग्रह।
निश्चितता:- निश्चित (येशूको पूर्ण बलिदानमा आधारित)।

यो भिन्नताले देखाउँछ कि:

* हिन्दू धर्मको मोक्ष हामीले खोजेको मुक्ति होइन, बरु संसार (Existential Cycle) बाट भाग्ने मार्ग हो।

* हामीले खोजेको मुक्ति (पापको क्षमा र नयाँ जीवन) बाइबलमा स्पष्ट रूपमा परिभाषित र प्राप्त हुने मार्ग हो।

हामीले मुक्तिलाई जुन नैतिक र व्यक्तिगत हिसाब-किताब (Accountability) को दृष्टिकोणबाट हेरेका छौँ, त्यसले हमीलाई हिन्दू धर्मको ‘कर्म-मोक्ष’ भन्दा बाइबलको ‘पाप-क्षमा’ को अवधारणामा बढी सान्त्वना र पूर्णता पाउन सकिन्छ भन्नेतर्फ निर्देशित गर्छ।